Omurilik, beyin kökünü oluşturan omurilik soğanından başlayan, omurga denilen kemik yapının içinde boyundan kuyruk sokumuna kadar uzanan ve ortasında boydan boya bir kanal içeren merkezi sinir sisteminin bir parçasıdır. Omurilik, beyin ve çevresel sinir sistemi arasındaki bağlantıyı sağlar. Beyin ile vücudun bütün bölümleri arasında çift yönlü mesaj taşıyan bir organdır. Duyu organlarımızla aldığımız bilgileri, kaslarda ve eklemlerde oluşan hareket ihtiyacının yol açtığı uyarıları, komutları beyne ve beyinden gelen uyarıları ve komutları da bu organlara iletir.
Diğer ana işlevlerinden biri ise refleks merkezi olmasıdır. Sürekli yaptığımız hareketlerimiz beynin denetimde gerçekleşir. Bu hareketler iyice öğrenildikten sonra denetimi omurilik alır. Eğer hata yapılırsa, beyin tekrar devreye girer. Örneğin; yürüme, bisiklet sürme, araba sürme, dans etme vb. gibi. Vücut içi olan refleksleri omurilik soğanı kontrol eder. Örneğin yutma, çiğneme, hapşırma ve öksürme gibi.
Omurilik felci (spinal kord), omurilikte travma, hastalık veya dejenerasyon sonucu oluşan hasardır. Belirtileri yaralanma şiddetine ve omurilikteki yerinin durumuna bağlı olarak değişir. Semptomlar genellikle kolların, bacakların, vücudun motor kontrolünü, duyusal fonksiyonların kısmen yahut tamamen kaybedilmesini içerir. Organlarla beyin arasındaki iletişim, hasar gören bölgeler ve aşağısında kaybedilir. En şiddetli omurilik yaralanması; bağırsak veya mesane kontrolünü, nefes, kalp ritmi ve kan basıncını düzenleyen sistemi etkiler. Çoğu hastada kronik ağrı mevcuttur.
Omurilik Felcinin Nedenleri
Motorlu Taşıt Kazaları: Otomobil ve motosiklet kazakları omurilik yaralanmalarının en çok sebeplerinden biridir. Her yıl yeni omurilik yaralanma vakalarının neredeyse yarısını oluşturmaktadır.
Düşme: Genel manasıyla düşmeler omurilik yaralanmalarının yüzde 15’inden fazlasına sebep olur. 65 yaşından sonra yaşanan omurilik hasarı çoğunlukla düşmeden kaynaklanır.
Şiddet Eylemleri: Omurilik yaralanmalarının yaklaşık yüzde 12’si fiziksel şiddetten kaynaklanmakta, çoğu kez ateşli silah ve bıçak yaralanmaları içermektedir.
Spor ve Rekreasyon Yaralanmaları: Sığ sularda dalış ve etki sporları gibi aktiviteler, omurilik yaralanmalarının yaklaşık yüzde 10’una sebep olur.
Tümörler: Omurilik bölgesinde oluşan tümörlerin omuriliğe baskı yapması sonucunda omurilik felcine sebep olabilir.
Enfeksiyonları: Omurga veremi, menenjit gibi bazı enfeksiyon hastalıkları omuriliği deforme edebilir.
Yumuşak Doku Hastalıkları: Omurga fıtıkları, omurgayı çevreleyen dokulardaki deformasyonlar ve yumuşak dokularda gelişen hastalıklar da omurilik felci nedeni olabilir.
- Tetrapleji: Boyundan zedelenen omurilik yaralanmalarına tetrapleji denir. Boynunu, omuzlarını, ellerini ve kollarını yaralanmanın seviyesine göre hissedebilir. Hasta baş, boyun, omuz, kol ve/veya göğüs, mide, kalça, bacaklar ve ayaklarda bir his ve/veya hareket kaybı yaşayabilir.
- Parapleji: Boyundan aşağı kısımlarda zedelenen omurilik yaralanmalarına parapleji denir. Bu tür felçlerde genel olarak bacaklar oynatılmaz. Etkilenen bölgeler; göğüs, mide, kalça, bacaklar ve ayaklardır. Fakat omurilik hasarının seviyesine göre iki çeşittedir.
– High Parapleji: Sırtın üst kısmında meydana gelen omurilik zedelenmesiyle, gövde hareketlerinde kısmi, bacak hareketlerinde ise tamamen kayıp görülebilir. Belden yukarı gövde hissedilse de, karın ve bacaklar hissedilmez.
– Low Parapleji: Sırtın alt kısmında meydana gelen omurilik zedelenmesiyle, bacak hareketlerinde kısmen ve/veya tamamen kayıp görülebilir.
Omurilikte meydana gelen zedelenmenin seviyesi ne olursa olsun, hastada bağırsak ve idrar sorunları gelişir. Omurilik zedelenmesi farklı derecelerde olabilir. Dereceler; zedelenme seviyesine, hasara, fiziksel yapıya bağlıdır. Dereceler tetrapleji üzerinden belirlenmiştir.
1. Derece Zedelenmeler: Kişi bir başkasından destek görmeden tek başına hiçbir hareketi gerçekleştiremez.
2. Derece Zedelenmeler: Kişi bir başkasından destek görmeden, dirseklerini dik tutup, ellerinin ve kollarının yardımı ile tek başına oturabilir. Kol hareketlerini yapamadığı için yardımcıya ihtiyacı vardır.
3. Derece Zedelenmeler: Kişi bir başkasından destek ve/veya bir şeyden destek almadan, yalnızca bir kolunu omuz hizasına kadar kaldırabilir. Diğer kolunu kaldıramayabilir. Yardımcıya ihtiyacı vardır.
4. Derece Zedelenmeler: Kişi bir başkasından ve/veya bir şeyden destek almadan, bir kolunu omuz hizasından yukarı kaldırabilir ve bükebilir. Diğer kolu ile tutunarak destek alabilir. Kollarının desteği olmadan tek başına oturabilir.
5. Derece Zedelenmeler: Kişi hiçbir yerden destek almadan oturabilir. Aynı anda iki kolunu her yöne hareket ettirebilir.
ASIA Skoru / ASIA Derecelendirmesi Nedir?
ASIA skorlandırılması Amerikan Omurilik Felci Derneği tarafından ortaya çıkartılmıştır. Minimal nörolojik değerlendirme öğelerini içerir. Vücuttaki 10 adet kasın manuel olarak kuvvet değerlendirmesinin yanında 28 adet belirlenmiş duyu bölgesinin sivri ve künt uyarının ayrımını yapıp yapamadığı değerlendirilir. 10 adet kasın 5 tanesi alt uzuvlarda, 5 tanesi üst uzuvlardadır.
Duysal Değerlendirme:
Her duysal seviye 0 ile 2 puan arasında değerlendirmeye alınır.
- 0 – His yok
- 1 – His var ama bozulmuş
- 2 – His normal
Normal duyusu olan bir hastanın bu testte alabileceği maksimum skor 112’dir. Ayrıca anal duyu da kontol edilir. Makattan temas edilerek, his ve makat kasında kasılma olup olmadığına bakılır.
Kas Değerlendirmesi
Kaslar 0 ile 5 puan arasında değerlendirilir. 0 puan hastanın kasındaki tam felci ifade ederken 5 puan kasın tam hareket sağladığını ve tam gücüyle çalıştığını ifade eder. NT ifadesi ise test edilemez (non testable) anlamına gelir. Kasın çeşitli nedenlerden test edilemediği durumalrda kullanılır.
50 puan alt, 50 puan üst totalde 100 puan maksimum elde edilebilir.
ASIA Harfleri
A- Tam: En düşük sakral segmentte motor veya duyusal işlev yok (S4-S5)
B- Tamamlanmamış:Nörolojik seviyenin altında ve S4-S5’te duyusal işlev, nörolojik seviyenin altında hiçbir motor fonksiyonu yoktur.
C- Tamamlanmamış:Motor fonksiyon nörolojik seviyenin altında korunur ve nörolojik seviyenin altındaki anahtar kas gruplarının yarısından fazlası kas derecesinin 3’ten azdır.
D- Tamamlanmamış:Motor fonksiyon nörolojik seviyenin altında korunur ve nörolojik seviyenin altındaki anahtar kas gruplarının en az yarısı kas seviyesi> 3’tür.
E-Normal:Duyu ve motor fonksiyonu normaldir
Omurilik Felci ve Evde Fizik Tedavi
Fizyoterapist, omirilik yaralanmalarında hastanın iyileşmesinde, günlük hayatında bağımsızlığa ulaşmasında ve hastanın kas iskelet sistemi sağlığının korunmasında kilit role sahiptir. Hastanın en iyi kazanımları elde edebilmesi için spinal kord yaralanması rehabilitasyonunun çoğunda aktif rolde bulunmaktadır.
Omurilik felci rehabilitasyonda 3 temel amaç şöyle sıralanabilir:
- Duyusal (his) ve motor fonksiyonlarınızın (hareket) geri kazanımında performansınızı maksimuma çıkartmak.
- İkincil komplikasyonları ve sağlık sorunlarını önlemek. (Kas ve eklem deformiteleri, bası yarası oluşumu gibi durumlardan korumak)
- Toplumla yeniden bütünleşmenize yardımcı olmak, günlük hayata yeniden katılmak.
Omurilik yaralanması geçirmiş hastaya bir çok fizik tedavi ve rehabilitasyon dahilindeki uygulama bir arada uygulanır. Bu tedavi planının belirlenmesi hastanın fiziksel muayenesiyle beraber beklentiler, yaş, sosyal yaşam, meslek gibi bir çok faktör bir arada değerlendirilerek belirlenir. Bu yüzden spesifik bir tedavi programından bahsetmek doğru olamayacaktır. Genel hatlarıyla bahsedilirse:
Pozisyonlamalar: Hastada bası yaraları oluşmasını engellemek ve kasların esnekliğini korumak amacıyla yapılır. Hastanın fiziksel olarak aktif olmadığı, hastanede yattığı dönemde uygulanır.
Tilt table: Hastalarda yatmaya bağlı olarak sürecin uzunluğuna göre ortostatik hipotansiyon denen durum gelişebilir. Hastanın pozisyonuna bağlı olarak tansiyonundaki düşmeyi ifade eder. Tilt table denen cihazda hastanın kontrollü bir şekilde dik pozisyona getirilmesiyle bu durum yenilir.
Germe Egzersizleri ve Eklem Mobilizasyonu: Germe egzersizleri kasların esnekiliğini korumak ve geliştirmek için yapılır. Eklem mobilizasyonu ise eklem hareket açıklığının geliştirilmesi, eklemin korunması için yapılır. Hastadaki hareketsizliğe bağlı olarak gelişen durumlar bu yöntemlerle tedavi edilir veya hastanın mevcut durumu korunur.
TENS: Omurilik felci geçiren hastlarda çeşitli sebeplerden ortaya çıkabilecek ağrıların tedavisinde kullanılır. Transkuteneal elektrik stimilasyonu olarak bilinir.
Elektrik stimülasyonu: Kasların kuvvetlendirilmesinde kullanılır. Doğru akımın seçilmesi tedavinin anlamlı olması açısından önemlidir. Paralize durumda olan ve olmayan kaslara farklı akımlar uygulanmalıdır. Akım tercihi iyi bir fizyoterapistle çalışıp çalışmadığınıza dair ayırıcı bir nitelik taşır.
Bunun yanında hastanın bağımsızlığa ulaşmasını sağlamak amacıyla bir çok egzersiz uygulanır. Egzersizler hastanın durumuna göre belirlenir.
Yazar hakkında